Cách đây gần 76 năm, chỉ sau hơn 2 tháng chính quyền được thành lập, vào ngày 23/11/1945, với cương vị là người lãnh đạo cao nhất của Đảng và Nhà nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 64/SL thành lập Ban Thanh tra đặc biệt - tổ chức tiền thân của ngành Thanh tra Việt Nam.
Ban Thanh tra này có nhiệm vụ “xét và
giải quyết những vụ tham ô, bắt người trái phép, thu thập ý kiến của Nhân dân,
thực hiện giám sát các Ủy ban nhân dân trong việc chấp hành chủ trương, chính
sách của Đảng và Chính phủ”.
Từ năm 1945 đến năm 1969, Người đã ký
38 sắc lệnh liên quan đến tổ chức, cán bộ và công tác thanh tra 3 lần (vào các
năm 1957, 1960, 1961), Người đến dự và phát biểu với hội nghị tổng kết công tác
thanh tra toàn miền Bắc với nhiều bài nói, bài viết về công tác thanh tra, kiểm
tra quan trọng khác.
Tại Hội nghị Tổng kết công tác thanh
tra toàn miền Bắc tháng 4/1957, Người chỉ rõ “thanh tra là để theo dõi xem các
kế hoạch, chỉ thị, chính sách đó các địa phương đã chấp hành thế nào. Vì vậy,
cán bộ thanh tra giúp trên hiểu biết tình hình địa phương và cấp dưới, đồng thời
cũng giúp cho các địa phương kịp thời sửa chữa, uốn nắn nếu làm sai, hoặc làm
chậm. Cho nên trách nhiệm của công tác thanh tra là quan trọng. Thanh tra không
phải chỉ đi xem địa phương thực hiện nghị quyết, chỉ thị như thế nào. Nếu họ
làm sai hay gặp khó khăn còn giúp đỡ họ làm cho đúng với nghị quyết, chỉ thị của
trên đưa xuống. Thanh tra cũng không phải điều tra, nghiên cứu việc chấp hành
nghị quyết, chỉ thị đã được đến đâu mà phải theo dõi cho đến khi công việc được
làm xong, làm tốt”.
Từ đó, lời dạy của Bác “thanh tra là
tai mắt của trên, là người bạn của dưới”, “cán bộ thanh tra phải có phẩm chất đạo
đức cách mạng, phải cẩn thận, khách quan, chống quan liêu” đã trở thành tư tưởng
chỉ đạo, phương châm hoạt động, mục tiêu phấn đấu của ngành Thanh tra.
Về công tác tiếp dân, giải quyết KN,TC
của người dân, xuất phát từ tư tưởng “dân là gốc”, ngay từ những ngày đầu của
chính quyền cách mạng, Bác Hồ và Đảng ta đã rất quan tâm việc thể chế và hiện
thực hóa quyền tự do, dân chủ, trong đó có quyền KN,TC của nhân dân.
Về phẩm chất của cán bộ thanh tra,
trong bài nói chuyện tại Hội nghị Thanh tra toàn miền Bắc năm 1957, Bác còn căn
dặn “cán bộ thanh tra phải có đạo đức cách mạng, phải hiểu nhân tình thế cố đã
đành nhưng tự mình còn phải gương mẫu cho người khác”, “cán bộ thanh tra như
cái gương cho người ta soi mặt, gương mờ thì không soi được”…
Bác thường xuyên nhắc nhở cán bộ thanh
tra “phải cố gắng học tập, học cái hay, tránh cái dở, trau dồi đạo đức cách mạng,
nâng cao trình độ chuyên môn để làm việc cho tốt”.
Bác cũng nói: “Đối với cán bộ được làm
công tác thanh tra là một vinh dự. Vì sao? Vì công tác thanh tra là một công
tác quan trọng. Đảng và Chính phủ có tin tưởng mới giao cho làm nhiệm vụ ấy. Có
thể nói cán bộ thanh tra là tai, mắt của Đảng và Chính phủ. Tai mắt có sáng suốt
thì người mới sáng suốt”.
Nói chuyện tại Hội nghị Cán bộ thanh
tra toàn miền Bắc ngày 5/3/1960, Người nói: “Nhiệm vụ của các ban thanh tra là
phải làm cho nghiêm chỉnh, hợp thời, làm sớm chừng nào hay chừng ấy, đồng bào
có oan ức mới khiếu nại, hoặc vì chưa hiểu rõ chính sách của Đảng và Chính phủ
mà khiếu nại. Ta phải giải quyết nhanh, tốt thì đồng bào mới thấy rõ Đảng,
Chính phủ quan tâm, lo lắng đến quyền lợi của họ".
Kể từ khi Ban Thanh tra đặc biệt được
thành lập đến nay, ngành Thanh tra đã trải qua 76 năm xây dựng và trưởng thành
với những tên gọi khác nhau, cụ thể:
1. Ban Thanh tra đặc biệt (từ tháng 11/1945 đến tháng 12/1949)
Ngày 23/11/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh
đã ký Sắc lệnh số 64-SL thành lập Ban
Thanh tra đặc biệt. Đây chính là tổ chức tiền thân của Thanh tra Chính phủ
sau này và ngày 23 tháng 11 trở thành ngày truyền thống của ngành Thanh tra Việt
Nam. Tiếp theo đó, ngày 31 tháng 12 năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh
số 80-SL cử các ông Bùi Bằng Đoàn và Cù Huy Cận vào Ban Thanh tra đặc biệt. Ông
Bùi Bằng Đoàn được cử giữ chức Trưởng ban Thanh tra đặc biệt, trở thành vị Tổng
thanh tra đầu tiên của Việt Nam.
2. Ban Thanh tra Chính phủ (từ tháng 12/1949 đến tháng 3/1956)
Giữa tháng 12/1949, Hội đồng Chính phủ
ra quyết nghị giải thể Ban Thanh tra Đặc biệt và thành lập Ban Thanh tra Chính phủ. Ngày
18/12/1949, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 138 B-SL thành lập Ban Thanh
tra Chính phủ, ông Hồ Tùng Mậu được cử làm Tổng Thanh tra.
3. Ban Thanh tra Trung ương của Chính phủ (từ tháng 3/1956 đến tháng 9/1961)
Sau khi kiểm soát được miền Bắc, ngày
28/3/1956, Chủ tịch Hồ Chí Minh ra Sắc lệnh số 261/SL thành lập Ban Thanh tra Trung ương của Chính phủ.
Ông Nguyễn Lương Bằng được cử làm Tổng Thanh tra, các ông Nguyễn Côn và Trần Tử
Bình làm Phó Tổng Thanh tra.
4. Ủy ban Thanh tra của Chính phủ (từ tháng 9/1961 đến tháng 2/1984)
Ngày 29/9/1961, Hội đồng Chính phủ ban
hành Nghị định số 136/CP quyết định thành lập Ủy ban Thanh tra của Chính phủ thay cho Ban Thanh tra Trung
ương của Chính phủ và quy định nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức bộ máy của cơ quan
này. Ông Nguyễn Lương Bằng được cử giữ chức Tổng Thanh tra, ông Trần Mạnh Quỳ
làm Phó Tổng Thanh tra và các ông Nguyễn Cáo, Đặng Văn Quang giữ chức Ủy viên
thanh tra.
Sau 4 năm hoạt động, ngày 11/10/1965, Ủy
ban Thường vụ Quốc hội phê chuẩn việc giải thể Ủy ban Thanh tra của Chính phủ.
Do đó, trong 4 năm (1965-1968), hệ thống Thanh tra Nhà nước từ Trung ương đến cấp
khu, tỉnh, thành phố bị giải thể, chỉ còn các Ban Thanh tra của các Bộ, ngành
hoạt động. Các Ban Thanh tra ngành do nhiều nguyên nhân đã không hoạt động đúng
chức năng thanh tra mà chỉ dừng lại ở việc xét khiếu tố, và trong công tác này
cũng còn nhiều hạn chế.
Mãi đến ngày 11/8/1969 Ủy ban Thường vụ
Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mới ra Nghị quyết số 780/NQ-TVQH, tái
thành lập Ủy ban Thanh tra của Chính phủ. Ông Nguyễn Thanh Bình được cử giữ chức
Chủ nhiệm Ủy ban, các ông Trần Mạnh Quỳ và Nguyễn Thừa Kế được bổ nhiệm làm Phó
Chủ nhiệm Ủy ban Thanh tra của Chính phủ.
Sau khi thống nhất đất nước năm 1975,
cơ cấu tổ chức ngành Thanh tra cũng thống nhất trên toàn quốc. Ông Trần Nam
Trung được bầu làm Chủ nhiệm đầu tiên của Ủy ban Thanh tra của Chính phủ thống
nhất.
5. Ủy ban Thanh tra Nhà nước (từ tháng 2/1984 đến tháng 4/2005)
Ngày 15/02/1984, Hội đồng Bộ trưởng ra
Nghị quyết số 26/HĐBT, trong đó còn đổi tên gọi chính thức của hệ thống thanh
tra là Ủy ban Thanh tra Nhà nước.
Ông Bùi Quang Tạo, Chủ nhiệm Ủy ban Thanh tra của Chính phủ, giữ chức vụ Chủ
nhiệm Ủy ban Thanh tra Nhà nước.
6. Thanh tra Nhà nước
Ngày 01/4/1990, Pháp lệnh Thanh tra được
ban hành. Ủy ban Thanh tra Nhà nước được chuyển đổi thành một cơ cấu ngành dọc
với tên gọi Thanh tra Nhà nước.
Ông Nguyễn Kỳ Cẩm, Chủ nhiệm Ủy ban Thanh tra Nhà nước, giữ chức vụ Tổng Thanh
tra Nhà nước.
7. Thanh tra Chính phủ (từ tháng 4 năm 2005 đến nay)
Ngày 25/4/2005, Nghị định
55/2005/NĐ-CP ban hành, thay thế Nghị định 46/2003/NĐ-CP ngày 9/5/2003. Theo
đó, ngành Thanh tra Nhà nước đổi tên thành Thanh tra Chính phủ và chức vụ Tổng Thanh tra Nhà nước cũng được
đổi thành Tổng Thanh tra Chính phủ./.